Przeworsk – miasto powiatowe w województwie podkarpackim, położone w południowo-wschodniej Polsce, 35 km na wschód od Rzeszowa, 60 km od granicy wschodniej i 120 km od granicy południowej. Miasto zajmuje powierzchnię 22,0 km². Położone jest w dorzeczu rzeki Mleczki, prawobrzeżnego dopływu Wisłoka. Najstarsza jego część ulokowana jest na lessowym wzgórzu wznoszącym się 206 m. n. p. m, opadającym stromo od południa w kierunku Mleczki. Geograficznie Przeworsk leży w Kotlinie Sandomierskiej, w mezoregionach Podgórza Rzeszowskiego i Pradoliny Podkarpackiej. Podgórze obejmuje południową część Miasta, natomiast Pradolina – północną. Występują tu typy rzeźb terenu wysoczyzny i równiny lessowe.
Początki miasta datowane są na przełom X i XI wieku, a ówczesny gród istniał w zachodniej części miejskiego wzgórza, tam, gdzie później wzniesiono Klasztor i Kościół Bożogrobców. Jednak najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie sięgają czasów znacznie wcześniejszych niż X wiek, bo młodszej epoki kamiennej, lat nawet 4,5 tys. p.n.e. Licznie znajdowane przedmioty kultury materialnej, również z późniejszych okresów świadczą, iż teren ten był zamieszkiwany nieprzerwanie.
Jeden z takich okresów, datowany na I wiek p.n.e. do V wieku n.e., w związku z ujawnieniem na początku XX wieku stanowisk tej kultury w okolicach Przeworska został nazwany okresem kultury Przeworskiej charakteryzującym się wysokim poziomem rzemiosła, głównie hutnictwa, kowalstwa i garncarstwa oraz dalekosiężnym handlem. Pierwsza historyczna wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1280 roku i związana jest ze zwycięstwem Leszka Czarnego pod Koprzywnicą nad wojskami Księcia ruskiego Lwa, po którym Leszek Czarny uderzył na ziemie pogranicza zdobywając m.in. Przeworsko. Nazwa Miasta pierwotnie brzmiała Pereworesk. Później występują nazwy m.in. Preworsko, Przyworsko, a od połowy XV wieku najczęściej Przeworsko. Nazwa ta świadczy o bardzo starym, słowiańskim pochodzeniu osady, a wywodzi się od prasłowiańskiego słowa ,,wroti” oznaczającego zamykanie lub otwieranie, zapewne ze względu na to, iż Miasto położone było w miejscu jakiejś przeszkody lub samo mogło być taką przeszkodą, np. na szlaku handlowym. We wczesnym średniowieczu przebiegał tędy szlak komunikacyjny łączący ważne ośrodki handlowe wschodu i zachodu. Zajęcie Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego umocniło rolę Przeworska jako dynamicznie rozwijającej się osady. Ukoronowaniem tego stało się nadanie przez Władysława Jagiełłę praw miejskich w dniu 25.II.1393 roku, poszerzonych następnie 14.V.1394 roku. Przeworsk jako Miasto dysponujące odpowiednimi przywilejami mogło się dynamicznie rozwijać. W XV wieku stał się ważnym ośrodkiem życia gospodarczego, głównie rzemiosła, przede wszystkim tkackiego, które do XVIII wieku dominowało w Przeworsku (w końcu XVIII wieku działało kilkuset tkaczy) oraz wymiany handlowej.
Do XVIII wieku Przeworsk był miastem prywatnym należącym początkowo do rodu Tarnowskich, później Ostrogskich a następnie Lubomirskich. Na mocy ustawy z 1862 roku Przeworsk przestał być miastem prywatnym, a na jego pieczęci pojawił się napis ,,Magistrat Królewskiego Wolnego Miasta Przeworska”. Po rozbiorach Miasto stało się częścią monarchii austryjackiej i na skutek zerwania dotychczasowych więzi handlowych oraz rewolucji przemysłowej pogorszyła się znacznie jego sytuacja gospodarcza. Kolejny okres rozwoju spowodowany został doprowadzeniem do Przeworska w 1859 roku kolei z Krakowa, przedłużonej dwa lata później do Lwowa, a przede wszystkim wybudowanie w 1895 roku Cukrowni przez Galicyjskie Towarzystwo Przemysłu Cukrowniczego. Powstały też nowe linie kolejowe do Rozwadowa w 1902 roku i wąskotorowa do Dynowa w 1904 roku. Rangę Miasta podniosło powołanie Starostwa w 1899 roku. Druga połowa XIX wieku i okres do wybuchu I wojny światowej był korzystnym okresem rozwoju kultury i oświaty w Mieście. Utworzona została szkoła rządowa męska, później żeńska, wreszcie w 1912 zostało utworzone gimnazjum. Rozwinęło swoją działalność Towarzystwo Szkół Ludowych, Towarzystwo Muzyczne, Towarzystwo Dramatyczne, Towarzystwo Mieszczan ,,Gwiazda”, Towarzystwo Sportowe ,,Sokół”. Po pierwszej wojnie światowej nastąpił dalszy rozwój Przeworska, Miasto poszerzyło swoje granice o okoliczne gminy, powstały nowe obiekty użyteczności publicznej, w 1926 roku elektrownia, w 1931 budynek szkoły żeńskiej, w 1937 roku sąd. Oprócz cukrowni istniały w Przeworsku przedsiębiorstwa ordynacji Lubomirskich, liczne zakłady rzemieślnicze i handlowe. Był Przeworsk siedzibą samorządu powiatowego. II wojna światowa zaczęła się w Przeworsku od zbombardowania cukrowni oraz węzła PKP, oraz spalenia XVII wiecznej Synagogi. Po wojnie Przeworsk znacznie poszerzył swoje granice. Wzrosła liczba ludności, powstały nowe przedsiębiorstwa. Miasto uczestniczyło w konkursach „Mistrz Gospodarności” – dwukrotnie zajęło w nich I miejsce, a w 1975 r. uzyskało tytuł „Arcymistrza Gospodarności”.
Przy podjętych w 1910 roku pracach melioracyjnych na rzece Mleczce odkryto wiele narzędzi pracy oraz przedmiotów z gliny, które jak się okazało, stanowią jedne z najstarszych śladów osadnictwa na ziemi przeworskiej, sięgające czasów młodszej epoki kamiennej. W 1960 roku archeolodzy rozpoczęli, kontynuowane przez następne lata wnikliwe prace wykopaliskowe, dostarczające wielu cennych informacji. Odkryto m.in. naczynia kultury ceramiki sznurowej, pochodzące z okresu neolitu i zaliczane do najstarszych zabytków tej kultury. Związane z tą kulturą nasilone osadnictwo rozwijało się na terenach o dobrych, urodzajnych glebach. Większość narzędzi pochodzących z neolitu – okresu poprzedzającego epokę brązu – przypisuje się właśnie ludności kultury ceramiki sznurowej. W rejonie Przeworska odkryto wiele różnych interesujących znalezisk pochodzących z epoki brązu (1700-650 r. p.n.e.). Wśród nich znalazł się prawdziwy skarb odkryty w 1865 roku. Skarb z Maćkówki, bo o nim mowa, zawiera 47 przedmiotów wykonanych z brązu, prawdopodobnie ukrytych przez kupca – wędrowca w obliczu jakiegoś grożącego niebezpieczeństwa. W Mleczce w Kańczudze przypadkowo znaleziono brązowy naszyjnik przeznaczony do zdobienia kobiecej szyi, zwracający na siebie uwagę głównie przez ciężar wynoszący ok.2 kg. W zachodniej części Przeworska znajduje się otwarta osada prasłowiańskiej kultury łużyckiej, pochodząca z 700 r. p.n.e. Z epoki brązu wywodzą się również ciałopalne cmentarzyska kultury łużyckiej, będące źródłem poznania wierzeń, ceremonii pogrzebowych oraz innych elementów życia ówczesnych społeczeństw. Groby ciałopalne prócz urn ze spalonymi kośćmi, zawierają liczne przedmioty z brązu. Ślady osad kultury łużyckiej, odkryto w Przeworsku w postaci fragmentów naczyń. Znaleziono także ceramikę m.in. gliniany czerpak. Na podstawie odkryć archeologicznych wnioskować można o wysokim rozwoju kultury materialnej żyjącej wówczas ludności. Upadek kultury łużyckiej na tych terenach, zwanej grupą tarnobrzeską, według badaczy nastąpił prawdopodobnie za sprawą przemieszczających się z terenów wschodniej Słowacji Celtów, a także być może i scytyjskich najeźdźców.
Począwszy od II w n.e. zaczęła kształtować się tzw. kultura przeworska. Ludność słowiańska pozostająca w obrębie tej kultury przyswoiła sobie sporo osiągnięć technicznych w zakresie metalurgii. Mianem „kultury przeworskiej” określa się kulturę materialną ludów żyjących w okresie wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej. Czas pełnego rozkwitu i świetności kultury przeworskiej przypada na III-IV w n.e.
Po raz pierwszy na ślady omawianej kultury natknięto się na początku XX wieku. We wsi Gać, przypadkiem w 1909 roku odkryto ciałopalne cmentarzysko. W sumie znaleziono 180 grobów. Materiały, jakich dostarczyło to cmentarzysko, po konfrontacji z odkryciami z innych stanowisk archeologicznych, pozwalają na częściowe odtworzenie obrazu życia gospodarczego, społecznego i duchownego ówczesnej ludności. Otóż np. narzędzia kowalskie znalezione w jednym z grobów świadczą o tym, że obróbka metali, dzięki której uzyskiwano żelazo stanowiła jedno z najważniejszych zajęć. Sam wyraz określający cmentarzysko wskazuje na fakt, iż powszechnym zwyczajem pogrzebowym było wtedy palenie ciał. Jeśli chodzi o hierarchię społeczną, to wg. bogactwa wyposażenia grobu uważa się, że na jej szczycie znajdowali się wojownicy konni i piesi, uzbrojeni w miecze. Poniżej stali tarczownicy, następnie ludność biedna zależna od arystokracji rodowej lub plemiennej. Ponadto stwierdzić można, że następował wtedy rozkład wspólnoty rodowej, a kształtowała się demokracja wojskowa.
O bardzo intensywnym osadnictwie kultury przeworskiej świadczą osady znalezione w Przeworsku, Maćkówce, Białobokach. Ludność kultury przeworskiej, oprócz obróbki metalu, kowalstwa, garncarstwa zajmowała się również tkactwem. Bardzo ważną rolę odgrywało rolnictwo, uprawa pszenicy, żyta z zastosowaniem sierpów, półkosków oraz radła okutego żelazną blachą zwaną radlicą. Hodowano wtedy konie potrzebne wojownikom. Istotnym elementem życia gospodarczego był handel prowadzony w postaci wymiany wewnętrznej i zewnętrznej. Świadczą o tym monety znalezione głównie w dolinie Mleczki np. denar Marka Aureliusza czy as Domicjana.
Rozwój kultury przeworskiej został wstrzymany przez rozpoczęte w IV wieku n.e. wędrówki koczowniczych ludów znad Morza Czarnego i Niziny Węgierskiej. Niszczycielskie najazdy Hunów trwające od VI w. n.e. wywołały wędrówki Słowian na Półwysep Bałkański i na zachód Europy.
Dawna topografia Przeworska i osadnictwo
Lodowce i rzeki polodowcowe sprzed tysiącleci znacząco wpłynęły na ukształtowanie się powierzchni ziemi przeworskiej, albowiem zostawiły po sobie m.in. liczne moreny czołowe. Wzgórza owych moren, częstokroć pokryte warstwą nawianych, urodzajnych gleb lessowych odegrały obok dorzecza Mleczki szczególną rolę dla osadnictwa.
W średniowieczu na jednym z takich wzgórz o wysokości 203 m n.p.m. wzniesiono Przeworsk. Miejsce wprost idealne pod względem istniejących naturalnych warunków obronności. Wzgórze od strony południowej opada ku rzece Mleczce, dziś przepływającej w znacznej odległości od miasta na skutek melioracji przeprowadzonej w 1910 roku. Mleczkę charakteryzowało bardzo kręte koryto, co było przyczyną częstych wylewów powodujących szkody w rolnictwie. Zmieniono jej regulację przez wyprostowanie biegu i rozszerzenie przekroju koryta.
Dalej na południe znajdowały się obszary bagniste, niezmiernie trudne do przebycia bagna i stawy. W okresie wczesnośredniowiecznym, kiedy wzniesiono gród obronny, stanowiący centrum osadnictwa – usypano wał. Jednakże nie pozostały po nim żadne ślady na powierzchni wzgórza, ponieważ pierwotne ukształtowanie terenu zostało poważnie zmienione przez rozległe prace budowlano – ziemne, podjęte na przełomie średniowiecza i czasów renesansowych. Niemniej jednak archeolodzy odkryli fragment wczesnośredniowiecznego wału grodu oraz inne zabytki z tamtego okresu.
Najbardziej zagrożone były strony wschodnia i zachodnia (stanowiły łatwy cel do zdobycia), stąd też wzięło się cyplowate położenie średniowiecznych kościołów. W części zachodniej Przeworska wybudowano kościół farny św. Ducha, a we wschodniej klasztor bernardynów. Strona północna zabezpieczona została solidnymi murami obronnymi oraz głęboką, miejską fosą wypełnioną wodą. Na tzw. „Mokrej Stronie”, tylko niektóre odcinki zostały wzmocnione ceglanymi murami, poza tym usypano wały ziemne (stąd w dzisiejszej topografii Przeworska pochodzi nazwa ulicy Wałowej).
Ulice Przeworska przebiegają z zachodu na wschód, na co w równym stopniu wpłynęły zarówno względy obronne, jak i przebieg ważnych dróg handlowych. Przez Przeworsk przebiegał szlak handlowy wiodący z Lwowa przez Przemyśl do Krakowa oraz z Sandomierza na Węgry. Przejeżdżający kupcy kontaktowali się z miejscową ludnością. Przeworsk był dla nich jednym z etapów wymiany handlowej.
Najistotniejsze dla rozwoju osadnictwa zawsze były czynniki geograficzne, również w przypadku okolic Przeworska. Tutaj rozwijało się ono głównie w dolinach rzek, strumyków i potoków. Wykopaliska archeologiczne i nazwy osiedli świadczą o ich początkach sięgających co najmniej czasów wczesnohistorycznych. Przeworsk, uchodzi za jedną z najstarszych osad. Do bardzo starych miejscowości należą również: Gać, Studzian, Grzęska, Sietesz, Nowosielce, Siedleczka. Nazwy osad najczęściej mają charakter topograficzny, rzadziej zaś patroniczny. Trafiają się także nazwy określające siedziby mieszkańców. Ziemia przeworska, ze względu na sprzyjające warunki geograficzne była i jest okolicą o gęstym zaludnieniu.